İHRACAT AKIŞ SÜRECİ VE GÜMRÜK İŞLEMLERİ
İhracat akış süreci; satıcı-alıcı firma işlemleri, taşıyıcı ve bankacılık işlemleri, ilgili kurum/kuruluş işlemleri ile gümrük idareleri nezdindeki işlemler şeklinde her bir aktör için nevi şahsına münhasır çalışmaların bütünüdür. Bu çalışmamızda ağırlıklı olarak gümrük idareleri nezdindeki işlemlere yer verilecek olup diğer hususlara genel olarak değinilecektir. Bilindiği üzere ihracat işlemleri, havayolu, demiryolu, karayolu, denizyolu ve hatta boru/iletim hatları vb. yoluyla da gerçekleştirilebilmektedir. İhracat akış sürecine ilişkin yaptığımız bu çalışmada sadece denizyolu ile gönderilen eşyalar referans alınarak süreç anlatılmıştır. Bu süreçte her bir aşamanın oldukça detay mevzuat ve uygulaması bulunduğundan çok detaya girmeden genel ve yüzeysel olarak bilgiler verilecektir. Vergi numarasına haiz firmaların ilgili ihracat birliklerine üye olduğu ve ihracatçı sıfatını kazandığı varsayılmıştır. Dolayısıyla ihracat yapacak olan firmaların ve firma çalışanlarının genel süreci bilmesi ve bu vesileyle hata/risk oranlarını düşürmesi, bu alanda eğitim alan kişilerin de parça parça öğrendiği süreci bütüncül bir kavrayışla görmesi amaçlanmıştır.
İhracat Akış Süreci
İhracata ilişkin her bir aşamayı numaralandırarak gösterdiğimiz yukarıdaki tabloyu madde halinde açıklayacak olursak;
1. Sipariş ve Satış:
İlk aşamada müşteriler (alıcı firmalar); internet, reklam ve tanıtımlar, ürün katalogları, sosyal medya, kurumsal ilişkiler ve satış temsilcilerinin yapacağı görüşmeler, doğrudan alıcının firmasına gidilerek yapılan görüşmeler (face to face) veya ticaret ataşelikleri/müşavirlikleri, uluslararası fuar ve organizasyonlar, aracı kuruluşlar, satın alma komisyonları kanalıyla yapılan pazar ve ürün araştırması neticesinde müşterilerle iletişime geçilerek satışı yapılacak ürün, ödenecek fiyat, ödeme ve teslim şekli gibi konularda anlaşmaya varılır. Genellikle bu aşamada ihracatçılar fiyat teklifi (price quote – offer form) ve/veya proforma fatura düzenler ve anlaşma gerçekleştikten sonra müşteriden satın alma siparişi (purchasing order) alarak anlaşma sağlanır. İhracat, ihracatçı birliğine üye olmak ve vergi numarasına haiz olmak şartıyla B2B firmadan firmaya, B2C firmadan tüketiciye ve hatta C2C (genellikle E-İhracat) tüketiciden tüketiciye satış şeklinde şekillenebilir.
2. Ödeme Yöntemi:
Müşteri fiyat teklifinde/proformada anlaşılan ödeme yöntemine göre genellikle üretime/tedarike başlamadan önce alıcı ön ödeme/avans (advanced payment) ve teslim şekline göre bakiye/balans ödeme (balance payment) şeklinde ödemesini gerçekleştirir.
Ödeme şekilleri şunlardır: Mal mukabili (açık hesap), peşin, akreditif, vadeli akreditif, kabul kredili, vesaik mukabili. İhracatçı ve İthalatçı açısından risk/avantaj durumunu gösterir tablo aşağıda yer almaktadır.
3. Teslim Şekli ve Taşıma:
Teslim şekline göre (bkz. INCOTERMS 2020) sorumlu tarafından eşyaların yüklemesi yapılarak varış liman veya yerine taşınması için gerekli işlemler gerçekleştirilir. Bu aşamada teslim şekline göre sorumlu tarafından navlun, iç taşıma ve sigorta gibi giderler ödenir, ayrıca söz konusu eşyalar için Konşimento/BL (denizyolu), CMR (Karayolu), AWB (havayolu), CIM (demiryolu) düzenlenir. Belirtmekte fayda vardır; gümrük tescil işlemleri taşıma aracının kalkışından (sınır veya limandan) önce gerçekleştirilir. Ancak EXW, FCA gibi henüz gümrük işlemleri öncesi teslimler açısından bu bölümde sınıflandırılmıştır.
4. TCGB Tescil ve Kabul:
Bu aşamadan önce eşyanın cins, nevi ve niteliğine göre izin, şart yahut uygunluk belgesine tabi olması durumunda ilgili kuruluşa müracaat edilir (İl Tarım Müdürlüğü, İl Sağlık Müdürlüğü, Türk Standartları Enstitüsü, Zirai Karantina, Veterinerlik, İTKİB, İMMİB vb.), ilgili kuruluş tarafından gerekmesi halinde izin ve uygunluk belgeleri alınır ve tek pencere e-belge sistemi kapsamında referans numarası verilerek sisteme tanıtılır.
Türkiye gümrük bölgesinden ihraç edilecek eşyaya ilişkin gümrük beyannamesi, doğrudan temsilci (yükümlü) veya dolaylı temsilci (gümrük müşaviri) tarafından BİLGE sistemi kullanılarak tescil edilir.
OKSB/YYS sahibi firmalar hariç olmak üzere, yükümlü tarafından hazırlanan beyanname ve eki belgeler gümrüğe sunulur. Kabul memurunca sistem üzerindeki bilgilerle beyanname ve eki belgeler karşılaştırılarak beyanın uygunluğu halinde, beyanname sistem üzerinden onaylanır. Kati ihracat işlemlerinde (1000 rejim kodlu) sistem tarafından çoğunlukla eşya muayeneye sevk edilmeden işlem kabul memurunca sonlandırılır. Beyanname sistem tarafından sarı hatta veya idare/sistem tarafından kırmızı hatta yönlendirilebilir.
5. Muayene ve Tespit İşlemi: Muayene ve tespit işlemleri sarı, kırmızı, mavi ve yeşil hat kriterlerine göre yapılmaktadır.
6.1. Sarı Hat: Muayeneye gerek görülmeksizin eşyaya ait beyanname ve eklerinin (GTİP, rejim, kıymet, miktar, yasaklayıcı ve kısıtlayıcı önlemler, TEV, menşe, izin/uygunluk belgeleri, tahakkuk vb. yönünden) doğruluğunun ve birbiriyle uygunluğunun belge üzerinden kontrol edildiği hattır.
6.2. Kırmızı Hat: Belge kontrolünün yanı sıra eşyaların fiziki olarak da kontrolünün yapıldığı hattır. Muayene işlemi tam veya kısmi muayene yöntemleriyle gerçekleştirilir. Tam muayenede eşyaların tamamı açılarak kontrol işlemi gerçekleştirilirken, kısmi muayenede ise eşyaların bütününü temsil edebilecek miktarda seçilen örneklem üzerinden kontrol işlemi yapılır. Kırmızı hatta, mevzuat hükümleri uyarınca eşyanın cins ve nev’ine göre gerekmesi halinde tahlil işlemleri de yapılabilmektedir.
6.3. Mavi Hat: Onaylanmış Kişi Statü Belgesi (OKSB) sahibi firmalara kolaylaştırılmış işlemlerle ihracat yapmalarına olanak sağlayan, yani eşyanın çıkış işlemlerinin tamamlanmasından önce belge kontrolüne veya muayeneye tabi tutulmadığı hattır.
6.4. Yeşil Hat: Yetkilendirilmiş Yükümlü Sertifikası (YYS) sahibi firmalarca TCGB tescilinden sonra, Gümrük İşlemlerinin Kolaylaştırılması Yönetmeliği kapsamında beyannamenin kağıt ortamında gümrük idaresine ibraz edilmediği (sonradan ibraz hükümleri saklı) ve eşyanın belge kontrolüne veya muayeneye tabi tutulmadığı hattır.
7. İhracat Vergilerinin Ödenmesi: Varsa ihracat vergileri Gümrük Kanunun 197. maddesinin birinci fıkrası uyarınca tahakkukundan hemen sonra yükümlüsüne sistem üzerinde, sistem üzerinde tebliğin yapılamadığı hallerde ise ilgili belge üzerinde tebliğ edilir. İnternet bankacılığı üzerinden EFT yoluyla ya da gümrük saymanlık veznesine Gümkart (Artık Ortak POS kullanılmaktadır) yoluyla tahakkuk ettirilen vergiler yükümlüsünce ödenir.
8. İkinci Muayene: İhracatta genellikle vergi alınmasa da varsa vergiler ödendikten sonra genellikle ilgili gümrük memurunca beyanname onay işlemleri tamamlanır. Ancak bazı durumlarda ikinci muayene için bloke kaldırma/onay işlemi ertelenebilmektedir. Kanunun 65. maddesi uyarınca, kontrol amacıyla gümrük müfettişleri, gümrük müfettiş yardımcıları, kontrolörler, stajyer kontrolörler ve gümrük idare amirleri muayenesi yapılmış ve işlemleri tamamlanmış eşyanın ikinci muayenesini her zaman yapabilirler. Keza, sözü edilenler gümrük işlemlerini her aşamada denetlemeye yetkilidirler.
9. Eşyanın Gemiye Yükleme İşlemleri: Gözetim memurunca sarı, kırmızı, mavi ve yeşil hattan gelen çıkabilir statüdeki ihracat beyannameleri gemi adlarına göre sınıflandırılır. Gözetim memuru beyannamede yer alan kapları miktar yönüyle kontrol ederek deniz taşıtına yüklenmesine nezaret eder. Yükleme gerçekleştikten sonra gemi acentesince çıkış bildirimi verilir. Taşıtın hareket etmesiyle eşyanın fiili ihracatı gerçekleştirilir.
10. Çıkış Özet Beyan: Kabul memuru sistemdeki bilgilerle yükleme listesini karşılaştırır. Kabul memuru çıkış bildiriminde kayıtlı ihracat beyannamelerinin TCGB olarak seçilip seçilmediği, özet beyanın süresinde verilip verilmediği, beyan sahibinin yetkili olup olmadığı gibi kontrolleri yaparak çıkış bildirimini onaylar. Onayı müteakip çıkış bildirimine bağlı beyannameler kapanmış statüye gelir.
11. Sonradan Kontrol: Beyan edilen bilgiler ile gümrük idarelerince yapılan kontrol sonuçlarının birbirleriyle uyumlu olması ve gerekli izinlerin alınarak vergilerin ödenmesi halinde beyanname kapanmış statüye getirilerek eşyaların fiili ihracı gerçekleştirilir. Bununla birlikte gümrük idarelerinde belge kontrolü veya ertelenmiş kontrol kapsamında işlem gören gümrük beyannamelerinin kontrol işlemleri gümrük muayene memurları tarafından Gümrük Yönetmeliği ve ilgili mevzuat çerçevesinde, Ticaret Müfettişleri tarafından da Sonradan Kontrol ve Riskli İşlemlerin Kontrolü Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde, beyan edilen bilgilerin doğruluğu ve işlemlerin usulüne uygun olarak yapılıp yapılmadığı da dahil, eşyanın gümrük işlemlerine ve/veya sonraki ticari işlemlere ilişkin ticari belge ve verilerin ya da riskli kişi veya işlemlerin ilgili kişilere ait yerlerde kontrol edilmesi mümkündür.
SONUÇ
Yükümlü firmalar tarafından gerçekleştirilen ihracatlar bakımından, her bir safhasında farklı mevzuat hükümlerine ve uygulamalara tabi olan, yine her bir aşamada farklı aktörlerce yerine getirilen işlemlerin genel görünümü ve ana çerçevesi bir bütünlük içerisinde açıklanmaya çalışılmıştır. Nitekim ihracat işlemlerinde istisnalar hariç olmak üzere acenteler, müşavirlik firmaları, aracı kuruluşlar, personel ve memurlar, hak sahibi firmalar çoğunlukla sadece kendi iştigal alanı ve yapmakla mükellef olduğu işlemler üzerinde bilgi sahibi olmakla birlikte söz konusu işlemlerin öncesine veya sonrasına ilişkin bilgi ve tecrübeden yoksun kalabilmektedir. Dolayısıyla ihracat sürecindeki herhangi bir eksiklik yahut hata bir sonraki aşamada kontrol edilmediği sürece domino etkisi yaratarak ve katlanarak çok daha ağır müeyyidelere sebebiyet verebilmektedir. Nitekim ihracat işlemlerindeki hatalar müşteriye de doğrudan yansıdığından, yapılan satışları etkilediği gibi bir sonraki siparişlerde de müşteriyi kaybetme riskine sebep olabilmektedir. Bu noktada bir ihracat operasyonu gerçekleştirilirken sadece sipariş ve sevk durumu değil, aynı zamanda eşyaların yüklenmesi, faturalandırılması, eşyaların cins, nevi, kap ve ağırlıkları, özet beyanları, tescil işlemleri, çıkış bildirimleri, tartım sonuçları, izin/uygunluk belgeleri gibi konular yükümlülerce de takip ve kontrol edilerek sürecin uyumlu olması noktasında gerekli koordinasyonun yapılması önem taşımaktadır. Bu şekilde her bir aktör tarafından icra edilen görevlere ilave olarak önceki ve sonraki işlemlerde de ikincil bir kontrol imkanı doğacak ve bu kontroller yaşanan olumsuzlukların minimize edilmesine katkı sağlayacaktır.
KAYNAKÇA
4458 sayılı Gümrük Kanunu
Gümrük Yönetmeliği
Gümrük İşlemlerinin Kolaylaştırılması Yönetmeliği
Onaylanmış Kişi Statüsüne İlişkin Gümrük Genel Tebliği (Sıra No: 1)
Sonradan Kontrol ve Riskli İşlemlerin Kontrolü Yönetmeliği
Incoterms 2020: ICC Rules
Ticaret Bakanlığı İç Denetim Birimi Başkanlığı, “Gümrük İdarelerindeki Temel Süreçlere İlişkin İş Akışları”, mülga Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Mayıs 2016.
Şahin KARATAŞ
